Bakalavriat. 5 kurs talabalar uchun
Buyrak usti bezi o’smalari
Buyrak usti gipertenziyasi ko’pincha uning o’smalari bilan bog’liq bo’ladi. Aldosteroma, feoxromotsitoma, buyrak usti bezlari po’stlog’ining aralash o’smalari, kortikosteroma, androsteroma, kortikoesteroma ko’plab uchraydi. O’smalarning hamma turlari ham xavfsiz, ham xavfli bo’lishi mumkin.
Aldosteroma
Aldosteroma (birlamchi giperaldosteronizm, Konn sindromi) buyrak usti bezi po’stloq qismining koptokcha sohasidan rivojlanadi. Ko’pchilik bemorlarda o’sma xavfsiz tabiatli bo’ladi va faqat 5% hollarda xavfli o’sishi aniqlanadi. O’sma to’qimasi ortiqcha miqdorda aldosteron ishlab chiqaradi.
Patogenezi
Aldosteronning ortiqcha ishlab chiqarilishi organizmda turlituman biokimyoviy va morfologik o’zgarishlarga olib keladi. Bu kasallik uchun dastavval sezilarli tarzda elektrolit muvozanatining buzilishlari xos. Aldosteron buyrak kanalchalariga ta’sir etib, kaliy va suv reabsorbtsiyasi kamayishiga, natriy reabsorbtsiyasi ko’payishiga olib keladi. Kaliyning siydik orqali jadal suratda chiqarilishi, gipokaliemiya rivojlanishiga (3,0 mmol/l dan kam) olib keladi. Hujayradagi kaliy ionlari natriy va vodorod ionlari bilan almashinadi. Natriyurez pasayishi ho’jayra ichi va hujayra tashqarisidagi bo’shliqda natriy ionlari oshishiga olib keladi. Natriy gidrofil ion bo’lgani uchun suvni tutib turadi va o’ziga tortib oladi. Natijada to’qimalar shishishi, ayniqsa qon tomir devori shishi rivojlanadi, uning ichki bo’shlig’i arteriolalar darajasida kichrayadi. Qon tomir tonusi, periferik qon tomir qarshiligi ortadi va arterial gipertenziya rivoj
Kasallik aksariyat navqiron yoshdagi ayollarda uchraydi. Aldosteroma simptomlarini 3 guruhga bo’lish mumkin:
- gipokaliemiya xisobiga rivojlangan neyro-mushak simptomlar;
- aldosteronni bevosita buyrakka ta’siri natijasida vujudga kelgan simptomlar;
- arterial qon bosimining oshishi bilan bog’liq bo’lgan simptomlar.
Neyro-mushak simptomlari gipokalemiya va nerv-mushak o’tkazuchanligini buzulishi hisobiga kelib chiqadi. Bemorlar mushak bo’shashidan noliydilar, uning darajasi turlicha bo’lib, tez-tez charchashlar, oyoq mushaklarini egallaydigan bo’sh falajliklargacha olib keladi. Paresteziya va talsavalar (mushak tortishishi) ko’plab qayd etiladi.
Buyrak simptomlari orasida ko’proq poliuriya, nikturiya, gipostenuriya kuzatiladi. Siydik orqali ko’p miqdorda suyuqlik yo’qotilishi sababli, polidipsiya (tashnalik) yuzaga keladi.
Arterial gipertenziya – aldosteromaning asosiy, ba’zan esa yagona simptomidir. Gipertenziya, odatda barqaror kechadi. AQB oshish darajasi o’rtachadan (160/100 mm Hg) to yaqqol 220-250/120-140 mm Hg gacha o’zgarib turadi. Ko’pchilik bemorlar yuqori arterial bosim bilan bog’liq kuchli bosh og’rig’iga shikoyat qiladilar.
Arterial gipertenziya yurak chap qorinchasining yaqqol gipertrofiyasiga olib keladi, gipokaliemiya belgilari paydo bo’ladi. Ko’z tubi tomirlari zararlanib, ko’pincha ko’rish faoliyati buziladi.
Konn sindromi diagnostikasi kasalliklarning klinik ko’rinishlarini va laboratoriya tekshiruvlari ma’lumotlarini tahlil qilishga asoslangan. Radioimmun tahlil plazmada, bazal sharoitlarda aldosteron kontsentratsiyasini oshishini va 4 soatlik yurish sinamasidan so’ng uning parodoksal pasayishi, plazma renini aktivligining kamayishini aniqlaydi. Biokimyoviy tekshirilishlarda gipokaliemiya, gipernatriemiya topiladi. Siydik ishqoriy reaktsiyasi muhim diagnostik qimmatga ega bo’lishi mumkin. Asbob-uskuna yordamida tekshiruv usullari orasida UTT va KT ning ahamiyati katta.
Aldosteromalar kichik o’lchamlarda (1,5-2 sm) bo’lganligi sababli ularni UTT yordamida taxminan 60% bemorlarda topish mumkin. Diagnostikaning eng aniq usuli kompyuter tomografiyasi hisoblanadi. KT da zichliga past bo’lgan (10-14 N+ birligi) tuzilmalar aniqlanadi
Davolash: bemorlarga adrenalektomiya operatsiyasi bajariladi.
Feoxromotsitoma
Feoxromotsitoma – katexolaminlar (adrenalin, noradrenalin) ishlab beradigan xromofin to’qimadan neyroektodermal kelib chiqqan o’sma bo’lib, ko’proq buyrak usti bezi miya qatlamidan rivojlanadi (90% hollarda). Feoxromotsitomani (paraganglioma) 10% hollarda buyrak usti bezidan tashqarida (aksariyat simpatik paraaoratal gangliyalarda, qovuqda, orqa ko’ks oralig’ida) joylashgani aniqlanadi. Yolg’iz va ko’p sonli, xavfsiz va xavfli bo’lishi mumkin. Kasallik ko’pincha katta yoshdagi erkaklarda uchraydi. Feoxromotsitomaning oilaviy tabiati to’g’risida ham ma’lumotlar bor.
Feoxromotsitomali bemorlarda kelib chiqadigan buzilishlar patogenezida katexolaminlar gipersekretsiyasi va ularning umumiy qon oqimiga vaqti-vaqti bilan ko’p mikdorda tushishi asosiy ahamiyatga ega. Kriz vaqtida katexolaminlar, xususan noradrenalin darajasi normadan bir necha o’n barobar oshadi, ularning ortiqcha miqdori alfa va betta adrenoretseptorlarining qo’zg’alishini chaqiradi, bu esa arteriolalar darajasida yaqqol spazmga, umumiy periferik qarshilikning keskin ortishiga olib keladi, buning natijasida sistolik bosim ham, diastolik AQB ham oshadi.
Klinik manzarasi
Feoxromotsitomaning asosiy simptomi arterial gipertenziya hisoblanandi. U uchta tipda – krizli (paroksizmal), barqaror va aralash kechishi mumkin va shunga ko’ra kasallik klinik kechishining tegishli tiplari farq qilinadi. Paroksizmal turida AQB 250-300 mm Hg gacha va bundan yuqoriga ko’tarilib, gipertonik krizlar qayd etiladi. To’satdan AQB oshishi, keskin bosh og’rishi, yurak urib ketishi, o’lim xavfi, et junjikishi, tana xaroratining oshishi, ko’p terlash bilan o’tadi. Aksariyat nafas qisishi, bel sohasida, qorinda, to’sh orqasida og’riq qayd etiladi. Ko’ngli behuzur bo’lishi va qusish kuzatilishi mumkin. Kriz davomiyligi bir necha minutdan bir necha soatgacha davom etadi. Katexolaminlar gipersekretsiyasi natijasida rivojlangan kriz uchun giperleykotsitoz, giperglikemiya va glyukozuriya xos. Kriz bo’lmaganda AQB me’yordan oshmaydi va bemorlarda shikoyatlar bo’lmaydi.
Arterial gipertenziyaning barqaror turida krizsiz AQB ning barqaror oshishi qayd etiladi. Aralash turida katexolaminlik krizlar yuqori AQB fonida kuzatiladi (160/100–180/120 mm Hg). Bartaraf etilmagan katexolaminlik kriz o’lim bilan tugashi mumkin, bunga o’tkir yurak etishmovchiligi, o’pka shishi, bosh miyaga qon quyilishi sabab bo’lishi mumkin.
Diagnostikasi
Feoxromotsitomani aniqlashda klinik ko’rinishi bilan bir qatorda siydikda katexolaminlar kontsentratsiyasi tekshirishga asosiy o’rin beriladi (sutkali yoki krizdan keyin qilingan). Siydikda ikkala gormonlar kontsentratsiyasining bir vaqtning o’zida oshishi o’smaning buyrak usti bezi ustida joylashuviga bir muncha hosdir. Noradrenalinning kontsentratsiyasi adrenalinga nisbatan yuqoriroq bo’lsa, o’sma buyrak usti bezidan tashqarida joylashuvi uchun hosdir. Amaliyotda siydikda adrenalin va noradrenalindan tashqari, vanilil-mindal kislota miqdori aniqlanadi. Bu kislota ikkala gormon metaboliti hisoblanadi va uning siydikdagi kontsentratsiyasi adrenalin va noradrenalin kontsentratsiyasidan bir necha o’n marta oshadi. O’smaning o’lchamlari katta bo’lganligidan ularni UTT va KT da osonlikcha topish mumkin
Feoxromotsitoma faqat xirurgik usul bilan davolanadi. Bemorlarga adrenalektomiya operatsiyasi bajariladi – o’sma (feoxromotsitoma) buyrak usti bezi bilan birga olib tashlanadi.
Buyrak usti bezlarining boshqa kasalliklari orasida endogen giperkortitsizm simptomokompleksini ko’rsatib o’tish lozim. Uning patogenezi bo’yicha har xil, biroq kasallikning klinik belgilari bo’yicha o’xshash bo’ladi. O’xshash klinik manzarasi glyukokortikoid gormonlar, avvalo kortizolning ortiqcha miqdorda ishlanishiga bog’liq. Itsenko-Kushing sindromi va Itsenko-Kushing kasalligi (o’smasiz turi) farq qilinadi. Itsengo-Kushing sindromi buyrak usti bezi qobig’i tutamli (dasta) sohasidan rivojlanadigan o’smadan vujudga keladi (xavfsiz o’sma – kortikosteroma, xavfli o’sma – kortikoblastoma). O’sma to’qimasi kortizol gormonini ortiqcha ishlab chiqaradi. Aksariyat hollarda 20-40 yoshdagi ayollar (deyarli 80%) kasallanadilar. Itsenko-Kushing sindromi va kasalligining klinik manzarasi etarli darajada tipik bo’ladi. Semizlik va arterial gipertenziya kasallikning doimiy simptomlaridan hisoblanadi. Tez charchab qolish va mushak bo’shashishi, mehnat qobiliyatining pasayishi, jinsiy faoliyatning pasayishi erta paydo bo’ladi. Kechroq bu belgilar qatoriga osteoporoz qo’shiladi. Semizlik somatotropinning yog’ safarbarlik ta’sirini tormozlovchi kortizol va AKTGning ortiqcha ishlab chiqarilishi bilan bog’liq. ItsenkoKushing sindromida arterial gipertenziya krizsiz, barqaror kechadi, sistolik va
diastolik bosimning mutanosib oshishi qayd etiladi, gipotenziv vositalarga ta’sirsiz bo’ladi. Bemorlarning tashqi ko’rinishi o’ziga xos – yuzi oysimon, yuz va ko’krak qafasining yuqori qismi rangi qip-qizil ko’kimtir, qorin, bel, ko’krak bezlari, sonlar terisida qip-qizil ko’kimtir yo’l-yo’l chiziqlar «qizil striyalar» bo’ladi. Terisi quruq bo’lib qoladi, oyoq-qo’llari terisi ko’kimtir-marmarsimon tus oladi.
Diagnostika. Qonda va siydikda 17-kortikosteroidlar (17-KS) kontsentratsiyasi darajasini o’rganish, plazmada kortizol miqdorini aniqlash ahamiyatga ega. Kortikosteromada bu ko’rsatgich, ayniqsa o’sma xavfli tabiatga ega bo’lganda, bir muncha oshadi. Tekshiruv usullar orasida UTT va KT keng
ishlatiladi.
Davolash: Itsenko-Kushing sindromi faqat xirurgik usul bilan davolanadi. Bemorlarga adrenalektomiya operatsiyasi bajariladi – o’sma buyrak usti bezi bilan qo’shib olib tashlanandi.
Androsteroma
| # | Materiallar | KO'CHIRISH | KO'CHIRISH |
|---|---|---|---|
|
1 |
Prezentatsiya 4-5 kurs talabalar uchun – Aorta ravog‘i tarmoqlarining okklyuzion kasalliklari |
||
|
2 |
Ma’ruza 4-5 kurs talabalr uchun – Aorta ravog‘i tarmoqlarining okklyuzion kasalliklari |
Diagnostikasi
Buyrak usti bezi qobig’ining to’rsimon sohasida rivojlanadi. Klinik manzarasi androgenlarning ortiqcha ishlab chiqarilishi bilan bog’liq. Kasallik navqiron va etilgan yoshda paydo bo’ladi. Ko’proq ayollar kasallanadilar. Bolalik yoshida qizlarda gipertrixoz paydo bo’ladi, bo’y o’sishi tezlashadi, mushaklari haddan tashqari rivojlanadi, tovushi past, dag’al bo’lib qoladi. O’g’il bolalarda barvaqt voyaga etish kuzatiladi, bo’yi baland emas, oyoqlari kalta. Ayollarda erkaklarga xos jinsiy belgilar paydo bo’lib maskulinizatsiya belgilari yuzaga keladi – teri ostidagi yog’ qatlami kamayadi, mushaklari tez rivojlanadi, ko’krak bezlari atrofiyaga uchraydi, hayz ko’rish faoliyati buziladi; ko’pincha girsutizm paydo bo’ladi. Bemorning gormonal faoliyati tekshirilganda siydikda 17-KS miqdorining juda ko’pligi namoyon bo’ladi. O’smaning joylashuvini aniqlash uchun UTT va KT qo’llaniladi. Davolashda xirurgik usul ishlatiladi – bemorlarga adrenalektomiya operatsiyasi bajariladi.