Bakalavriat. 4 kurs talabalar uchun
Mundarija
Peritonitlar
Qorin pardasining anatomik-fiziologik xususiyatlari
Qorin pardasi qorin devorining ichki yuzasini va qorin bo’shlig’ida joylashgan a’zolarni qoplab turadigan yupqa seroz pardadan iborat. Pardaning qorin devorini ichki yuzasini qoplab turgan qismini parietal qorin pardasi (qalinligi 90-130 mkm) va ichki a’zolarning kattagina qismini qoplab turgan qismini vistseral qorin pardasi (qalinligi 45-75 mkm) tashkil etadi.
Qorin pardasi yuzasining umumiy sathi ≈2 m2 atrofida bo’lib, erkaklarda qorin pardalari orasidagi bo’shliq yopiq bo’ladi, ayollarda esa tashqi muhit bilan, bachadon va uning naylari orqali aloqada bo’ladi. Odatda, qorin bo’shlig’ida normal sharoitda ichki a’zolar yuzasini namlab turadigan, me’da va ichaklar peristaltikasini osonlashtiradigan oz miqdorda (≈20 ml gacha) tiniq seroz suyuqlik bo’ladi. Qorin pardasi poligonal mezoteliy va biriktiruvchi to’qima qavatlaridan iborat bo’lib, qon tomirlar, limfatik tomirlar, hamda nerv tolalari bilan mo’l ta’minlangan.
Qorin pardasining bunday boy vaskulyarizatsiyasi, uning bo’shlig’ida bo’lgan suyuqlikni so’rish xususiyatiga va yallig’lanish jarayonida ishtirok etganida – ekssudatsiya qobiliyatlariga ega qiladi. Bu xususiyat qorin pardasining diafragmal yuzasidagi sathida suyuqlikni so’rish ko’proq darajada, kichik chanoq sohasida esa kamroq darajada rivojlangan. Qorin pardasining diafragmal yuzasining bu xususiyati, uning proksimal qismlari va plevra varag’ining bazal qismlarini bog’lab turadigan limfatik tomirlar bilan birgalikda, yallig’lanish jarayonining qorin bo’shlig’ining yuqori qavatidan plevra bo’shlig’iga o’tishiga imkon tug’diradi.
Parietal qorin parda sezuvchan somatik nervlar (qovurg’alararo nerv tarmoqlari) bilan innervatsiyalanadi. Shu tufayli parietal qorin parda har qanday ta’sir (mexanik, kimyoviy va b.) turiga sezuvchan bo’ladi, bo’ladigan og’riqlar esa mahalliy (lokal), chegaralangan (somatik og’riqlar) holda o’tadi. Vistseral qorin parda vegetativ (parasimpatik va simpatik) innervatsiyaga ega bo’lib, somatik innervatsiyaga ega emas. Shunga ko’ra vistseral qorin parda ta’sirlanganda paydo bo’ladigan og’riqlar tutish xarakteriga ega, ya’ni lokal emas (vistseral og’riqlar). Kichik chanoq qorin pardasi somatik innervatsiyaga ega emas. Bu hol, kichik chanoq bo’shlig’idagi qorin pardasining yallig’lanish jarayonlarida, oldingi qorin devori mushaklarining himoya tarangligi (vistseromotor refleks) bo’lmasligini izohlaydi. Qorin pardasi yaqqol namoyon bo’ladigan plastik xususiyatlarga ega bo’lib, mexanik yoki kimyoviy jarohat etgan holda birinchi soatlardan boshlab, uning yuzasiga fibrin cho’kadi, bu bir biriga tegmay turadigan yuzalarining yopishishiga va yallig’lanish jarayonining chegaralanishiga olib keladi (himoya vositasi). Bundan tashqari, qorin pardasining o’zi va u ishlab beradigan suyuqlik antimikrob xususiyatlarga ega.
O’tkir peritonit
O’tkir peritonit – vistseral va parietal qorin pardalarining yallig’lanishi bo’lib, u inson organizmi kasallanishining og’ir umumiy va mahalliy belgilari bilan o’tadi, hamda qisqa vaqt ichida hayotiy muhim a’zolar va sistemalar faoliyatining birmuncha jiddiy, ortga qaytmas buzilishlariga olib keladi. Bu holat, qorin bo’shlig’i a’zolarining turli o’tkir kasalliklari va jarohatlarining eng og’ir asoratlaridan biri hisoblanadi. Qorin pardasi jarohatlanishlari odatda ikki turda: ochiq va yopiq bo’ladi.
Ochiq jarohatlanishlar (kesib kiruvchi, teshib o’tuvchi jarohatlar), odatda ichki a’zolarning jarohati yoki yaralanishi bilan birga uchraydi, hamda bu holat shoshilinch xirurgik operatsiyani (laparotomiya va qorin bo’shlig’i a’zolari reviziyasi) o’tkazish zaruratini taqazo etadi. Ochiq jarohatlarning klinik kechishi va belgilari, ichki a’zoga etkazilgan jarohat turi va hajmiga bog’liq bo’ladi.
Qorinning yopiq jarohatlarida, ko’pincha qorin pardasining jarohatlanishlari ichki a’zolarning shikastlanishi bilan birga uchraydi. Jarohatlanish turi va hajmiga ko’ra ichga qon ketish, posttravmatik yoki postgemorragik shok, peritonit kabi belgilar majmuasi birinchi o’rinni egallaydi. Qorin bo’shlig’iga bakteriyalarning tushishi bilan bog’liq bo’lgan bakterial (mikrobli) peritonitlardan tashqari, qorin bo’shlig’iga, qorin pardasiga agresiv ta’sir ko’rsatadigan turli xil infektsiyalanmagan agentlar: qon, siydiq, o’t, pankreatik shira – tushishidan kelib chiqadigan aseptik (abakterial) peritonitlar farq qilinadi.
Bugungi kunda, jarrohlik texnikasining takomillashuvi, kardinal va antibakterial muolaja yutuqlari, anesteziya usullarining xilma-xil turlaridan foydalanish imkoniyatlari, hayotiy muhim a’zolar faoliyatini tiklashning turli- tuman yo’llari borligiga qaramay, o’tkir peritonit kasalligini davolash muammosi butun jahon jarrohlarining diqqat markazida turibdi. Yopiq, anatomik murakkab qorin bo’shlig’ida yallig’lanish jarayonining tabora avj olishi, intoksikatsiyaning tez fursatda rivojlanishi, ichaklar atoniyasi va bular bilan bog’liq holdagi gemodinamik va nafas olish jarayonining buzilishlari, keskin darajada izdan chiqqan metabolizm o’tkir peritonit kechishini g’oyat murakkablashtiradi. Bu esa o’z navbatida, spetsifik va nospetsifik asoratlar sonining ko’payishi (12-48%) va o’lim darajasining yuqoriligi bilan tasdiqlanadi (B.D. Savchuk, 1979; A.A. Sрalimov, 1981; V.A. Popov, 1985; V.M. Buyanov, 1999; V.K. Gostishev, 2002).
Bu kasallikning aholi orasida keng tarqalganligini, qorin bo’shlig’i a’zolarining o’tkir yallig’lanishi kasalliklari bilan kasallanish tendentsiyasining tobora ortib borayotganligini, shuningdek, so’nggi yillarda mikroorganizmlarning antibiotiklarga nisbatan rezistentligini kamayishini e’tiborga olsak, bu muammoning klinik tibbiyot uchun nechog’lik muhimligini anglash mumkin bo’ladi.
Klassifikatsiyasi
So’nggi yillarda peritonitning ixcham, ishlatishga qulay klassifikatsiyalariga (turlash) moyillik kuzatilmoqda. Jumladan, A.M. Karyakin (1968) peritonitni faqat mahalliy va tarqalgan turlarga, V.I. Struchkov muallifdoshlari bilan (1967) esa, mahalliy, diffuz va tarqalgan (umumiy) peritonitlarga bo’ladilar. T.S. Simonyan (1971) klinika ko’rinishida peritonitning tarqalganligi alohida ahamiyatga ega emas deb hisoblaydi va peritonit giperergik reaktsiyalar nuqtai nazaridan ko’zdan kechiriladigan klassifikatsiyani ilgari suradi, bunda u peritonitning uch bosqichi – reaktiv, toksik va terminal bosqichlarini farq qiladi.
Bu o’rinda I.I. Grekovning (1952) quyidagi so’zlarini eslatib o’tishni lozim tobdik: «Yiring nisbatan kam tarqalgan bemorlarda kasallikning og’ir klinik kechishi har qadamda kuzatiladi, bu barcha tegishli davo choralari ko’rilishiga qaramay, aksariyat, o’lim bilan yakun topadi». Darhaqiqat, klinik amaliyotda ko’pgina peritonit hollarini kuzatib, peritonitning tarqalganligi muhim prognostik belgi bo’lib xizmat qilsada, hamisha ham bemor holatining og’ir- engilligi va prognoz bilan to’la mos tushavermasligiga guvoh bo’lamiz. Yallig’lanish jarayonining og’ir-engillik darajasi, shubhasiz, davo tadbirlarining har xil hajmini talab etadi, shuningdek peritonitning kechishida bosqichlilik omilidan battamom voz kechishga yoki uning ahamiyatini pasaytirishga imkon bermaydi.
Bizning fikrimizcha, bugungi kunda jarrohlik amaliyotida B.D. Savchuk tomonidan 1979 yilda taklif etilgan peritonit klassifikatsiyani qo’llash, birmuncha soddaroq va amaliyotda ishlatish uchun qulayroq hisoblanadi. Quyida shu klassifikatsiyani keltiramiz.
I. Mahalliy peritonit:
- Chegaralangan – qorin bo’lig’ining bitta yoki ikkitagacha anatomik sohalarida aniq chegaralangan yallig’lanish (yiringlash) jarayonining bo’lishidir. Bu abstsess tushunchasiga to’g’ri keladi.
- Chegaralanmagan – qorin bo’lig’ining bir yoki ikkitadan ko’p bo’lmagan anatomik sohalarini egallab, atrof to’qimalardan aniq chegara (kapsula) bilan ajralmagan holdagi yallig’lanish (yiringlash) jarayonidir.
II. Tarqalgan peritonit:
- Diffuz – qorin bo’shlig’ining ikkitadan beshtagacha anatomik sohalarini qamrab olgan yallig’lanish (yiringlash) jarayonidir.
- Tarqalgan peritonit – qorin bo’shlig’ining beshtadan ortiq anatomik sohalarini, ko’pincha esa butun qorin bo’shlig’ini egallagan yallig’lanish (yiringlash) jarayonidir.
Qorin bo’shlig’iga yig’iladigan ekssudat xarakteriga ko’ra: seroz, seroz- yiringli, yiringli, fibrinoz-yiringli, gemorragik, ixoroz, anaerob, siydik, o’t yoki me’da osti bezi shirasiga xos, yoinki quruq bo’lishi mumkin.
Kelib chiqishi bo’yicha peritonit:
– birlamchi peritonit – juda kamdan kam uchraydigan turi. Bunda kasallikning boshlanishiga inson organizmida bo’lgan biror-bir infektsiya sabab bo’lishi mumkin. Infektsiyani quyidagi tushish yo’llari mavjud:
- gematogen;
- limfogen;
- kriptogen;
- yiringli jarayonning yorilishi (abstsesning atrofidagi a’zolar va tuqimalardan ozod qorin bo’shlig’iga yorilishi).
– ikkilamchi peritonit:
- appendikulyar;
- xoletsistopankreatit;
- perforativ (me’da va o’n ikki barmoqli ichak yarasi, Kron kasalligi va b.);
- travmatik (qorin bo’shlig’idagi kovak a’zolarining jarohatlanishi yoki jarohatlanmagani bilan o’tadigani);
- nekrotik (ichakning o’tkir tutilishida, me’da-ichak yo’llari flegmonasida, mezenterial limfa tugunlari yiringli yallig’langanda, qorin bo’shlig’i a’zolarining kam uchrayigan yallig’lanishida (Mekkel divertikuli);
- operatsiyadan keyingi (me’da, ingichka va yo’g’on ichaklar, o’t yo’llari va boshqa a’zolaridagi operatsiyalardan keyingi);
- ginekologik (naylar, tuxumdonlar, bachadon yallig’langanda, nay yorilganda, bachadon perforatsiyasida, bachadon tug’ruq payti shikastlanganda, tuxumdon kistalari va o’smalari buralib qolganda).
Ko’pchilik hollarda peritonit polimikrob kasallik hisoblanadi. Bakteriyalar orasida – ichak tayoqchasi (E. coli) guruhi asosiy o’rin tutadi, biroq so’ngi paytlarda oddiy protey va boshqa shartli patogen bakteriyalar ahamiyati ko’proq bo’lmoqda, anaeroblar roli sezilarli oshdi. Pnevmokokklar va Kox tayoqchalari kamroq uchraydi.
Peritonitning klinik kechishida o’tkir yiringli peritonit rivojlanishining uch bosqichi tafovut qilinadi.
1. Peritonitning reaktiv bosqichi (yallig’lanishda dastlabki 24 soat, perforativ peritonitda 12 soat) – ko’proq mahalliy belgilar yuzaga chiqqan bosqich: keskin og’riq sindromi, mushaklarning taranglashishi, qayt qilish, majburiy holat va b. Umumiy belgilar: pulsning 120 martagacha tez urishi, arterial qon bosimining (AQB) oshishi, nafas olishning tezlashuvi va boshqa belgilari, intoksikatsiyaga nisbatan ko’proq og’riq shoki uchun xos.
2. Peritonitning toksik bosqichi (yallig’lanishda 24-72 soat, perforativ peritonitda 24 soat) – mahalliy belgilarning so’nishi va intoksikatsiyaga xos umumiy reaktsiyaning yaqqol ustunlik qilishi bilan namoyon bo’ladi: yuz qiyofasi o’tkirlashgan, rangpar, bemorda kamharakatlik, eyforiya, puls 120 dan oshgan, AQB pasaygan, kech qayt qilish, haroratning gektik xarakteri, qon formulasida yiringli-toksik surilish. Toksik bosqich uchun mahalliy belgilardan og’riq sindromining pasayishi, qorin mushaklarining taranglashuvi yoki qorinning shishishi, meteorizmning ortib borishi xos.
3. Terminal bosqich (yallig’lanishda 72 soat, perforativ peritonitda 24 soatdan ortiq) – qaytishi gumon chegaradagi chuqur intoksikatsiya bosqichi: Gippokrat yuzi, adinamiya, ruhiy holat tonusi va harakatlarning pasayishi, aksariyat intoksikatsiyadan deliriy, nafas olish va yurak-qon tomir faoliyatining talaygina buzilishlari, qo’lansa hidli ko’p qayt qilish, qon formulasidagi keskin yiringli-toksik siljish, haroratning tushib ketishi, ba’zan bakteremiya. Mahalliy belgilardan peristaltikaning butunlay yo’qolishi, qorin dam bo’lishi va shishishi, butun qorin bo’ylab tarqalgan og’riq kuzatiladi.
Etiologiyasi va patogenezi
O’tkir peritonit – vistseral va parietal qorin pardaning yallig’lanishi bo’lib, kasallikning og’ir umumiy belgilari bilan o’tadi va qisqa vaqt ichida ko’pincha hayotiy muhim a’zolar va sistemalarning ortga qaytish yoki qaytmasligi gumon buzilishlariga olib keladi. Ko’pchilik hollarda qorin pardasining yiringli yallig’lanishi qorin bo’shlig’idagi biror a’zoning yiringli kasalligi asorati sifatida ikkilamchi rivojlanadi. Tadqiqotchilarning aniqlashicha, qorin bo’shlig’iga infektsiya tushishishining asosiy manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: chuvalchangsimon o’simta (3-12%), o’t pufagi (10-12%), ayollar jinsiy a’zolari (2-3%) va ichaklar (3-5%). Kamroq sababchilar bo’lib: travmatik jarohatlar (2,7% gacha), me’da osti bezi (1% gacha), shuningdek operatsiyadan keyingi peritonitlar (1% gacha) hisoblanadi.
Peritonitni vujudga keltirishda eng ko’p uchraydigan etiologik omil – mikrob omilidir (infektsion peritonit); kimyoviy va fizik omillar peritonitlar rivojlanishida kamroq o’rin tutadi (aseptik). Keyinchalik, infektsiya qo’shilganda, aseptik peritonit infektsionga aylanadi (yiringli). Biroq ayrim hollarda, peritonitning birlamchi sababini hatto autopsiyadan keyin ham aniqlashga muvaffaq bo’linmaydi. Bunday peritonit kriptogen peritonit deb ataladi. Peritonit paydo bo’lishining asosiy sababi qorin bo’shlig’iga patogen mikroflora tushishi hisoblanadi, biroq qorin bo’shlig’ida mikroflora borligi hamisha ham peritonit paydo bo’lishini belgilab bermasligi to’g’risida ko’pgina dalillar topilgan.
Peritonitni keltirib chiqaradigan etiologik omillarning ko’pligi: qorin bo’shlig’i a’zolarining o’tkir destruktiv yallig’lanishi turlari, qo’zg’atuvchi sabablarning ko’pligi, shuningdek klinik belgilarning turli-tumanligi, bu kasallikning polietiologiyali ekanligini ko’rsatadi.
Katexolaminlar, gistamin, kortikosteriodlar endotoksinlar ta’siri ostida ajralib, parenximatoz a’zolarni og’ir zararlantiradi, chuqur gemodinamik buzilishlar, oqsil, suv-tuz almashinuvi va kislota-ishqor muvozanatining jiddiy buzulishlarini (gipoproteinemiya, gipovolemiya, gipoalbuminemiya, gipokaliemiya, giponatriemiya, gipokaltsiemiya va metabolik atsidoz) keltirib chiqaradi.
Me’da-ichak yo’lining nerv-mushak apparatidagi gumoral yoki nerv tormoz ta’sirlar oqibatida yuz beradigan destruktiv o’zgarishlar, shuningdek ichak devoridagi mikortsirkulyatsiyaning buzilishi sababli yallig’lanish jarayoni avj olgan davrda, ichaklar atoniyasi va falaji rivojlanadi. Kasallikning avvlagi bosqichlarida ichaklar parezi ro’y berib, u ichak qovuzloqlarining kengayishi bilan o’tadi, bu ichak devori mexanoretseptorlarining jiddiy ta’sirlanishiga olib keladi. Bunga javob tariqasida ovqat hazm qilish sistemasining evakuator faoliyati to’xtaydi, ya’ni entero-enteral tormoz refleksi rivojlanadi (A.A. Shalimov va hammualliflari, 1981). Ovqat hazm qilish sistemasining falaji, uning tarkibidagi ovqat massalari, shiraning dimlanishi va bijg’ishiga olib kelib, bu esa o’z navbatida so’rilib, umumiy intoksikatsiya darajasini ko’paytiradi. Gazlar hosil bo’lishi ortgan sayin, unga mos holda ichaklar va qorin ichki bosimi ko’tariladi, bu esa qorin bo’shlig’ida qon aylanishing buzilishini tobora kuchaytiradi va kasallik kechishini soat sayin og’irlashtiradi.
Shunday qilib, kasallikda sodir bo’ladigan bir qator patologik o’zgarishlar va yallig’lanish jarayoni ortgan sayin, ularga qo’shiladigan qo’shimcha ta’sirlovchi omillar ham butun bir organizmda, ham ovqat hazm qilish sistemasining funktsional aktivligida bir-biriga aloqador «halqa» hosil bo’lishiga olib keladi. Shu munosabat bilan Yu.M. Galperin (1975) o’tkir peritonit bo’lgan bemorlar ichak falajidan emas, balki enterergiyadan nobud bo’ladilar deb hisoblaydi va bu tushuncha ostida me’da va ichak sistemasining barcha: xarakat, sekretor va so’rish faoliyatlarining o’tkir etishmovchiligini kelib chiqishini nazarda tutadi.
Bulardan tashqari, o’tkir peritonitda gistogematik o’tkazuvchanlik, to’qimada gaz almashinuvi, endokrin sistema, oksidlanish-qaytarilish jarayonlari, hujayralar membranalari faoliyati, shuningdek jigar va buyrak faoliyatlarining buzilishlari katta o’rin tutadi. Organizmning immunobiologik quvvatining pasayishi, fagotsitar aktivlikning yo’qolishi yuz beradi. Qonning ivish xususiyati va ivishga qarshi sistemasi faoliyati giperkoagulyatsiya tomoniga qarab o’sish hisobiga buziladi.
Kasallikning kechish va belgilari
Klinik nuqtai nazardan peritonit belgilarini shartli ravishda umumiy va mahalliy turlarga bo’lish mumkin. Eng xarakterli ilk belgilar quyidagilar:
- bemorning umumiy ahvoli og’irligi;
- bemorning majburiy holati;
- yuz qiyofasining o’tkirlashib iztirobli ko’rinishi (Gippokrat yuzi);
- teri va skleralarining sarg’imtir tusga kirishi og’ir intoksikatsiyadan dalolat beradi;
- qorinda og’riq: somatik va vistseral bo’lishi mumkin; somatik og’riqlar aniq lokalizatsiyaga va doimiy tabiatga ega bo’lib, qorin mushaklarining taranglashishi bilan birga o’tadi. Vistseral og’riqlar esa o’ziga xos irradiatsiyali sanchiq ko’rinishida bo’lib, ma’lum lokalizatsiyaga ega bo’ladi;
- ko’ngil aynishi va qayt qilish kasallik avvalida reflektor xarakterda bo’lib, yallig’lanish jarayoni qorin bo’shlig’i bo’ylab tarqalgan sayin, me’da-ichak sistemasining falajiga bog’liq bo’ladi;
- ich kelmasligi va el chiqmasligi (ichak pareziga bog’liq), ba’zan oz-oz va tez-tez ich kelishi kuzatiladi;
- taxikardiya (minutiga 120-150 zarba) ko’pincha reflektor xususiyatga ega bo’ladi, ba’zan bradikardiya kuzatilishi mumkin (me’da va o’n ikki barmoqli ichak yarasining teshilishida – minutiga 60 zarba);
- nafas olishning tezlashishi (nafaqat diafragma eksursiyasining cheklanishi bilan, balki rivojlanayotgan, o’pkaning pastki bo’laklari pnevmoniyasi bilan bog’liq bo’lishi mumkin;
- tili «cho’tka» kabi quruq;
- tana harorati 38-40 C gacha ko’tariladi, kasallikning terminal bosqichida pasayishi mumkin;
- ko’zdan kechirishda qorin ichiga tortilgan, «taxtasimon», tarang yoki keskin taranglashgan, passiv yoki nafas olishda qatnashmaydi, kech bosqichlarida esa ichak parezi hisobiga shishgan bo’lishi mumkin.
Shyotkin-Blyumberg belgisi musbat va yallig’lanish jarayonida parietal qorin pardasining ishtirokidan darak beradi. Perkussiyada jigar chegaralari yaxshi aniqlanmaydi, qorin bo’shlig’ida ekssudat yoki erkin gaz hisobiga tovush o’zgarishi kuzatiladi. Auskultatsiyada ichaklar peristaltika shovqinlari bo’lmasligi ichak falajidan darak beradi.
Gemodinamik buzilishlar yiringli peritonit klinikasida muhim o’rin tutadi, buning ustiga yurak-qon tomir va nafas olish sistemasi buzilishlari, qorin pardasining tarqalgan yallig’lanishida o’limga keltiruvchi asosiy sabablardan hisoblanadi. Gemodinamikaning buzilishalari, endotoksinning yurak miokardiga bevosita ta’siri natijasi deb ham qaraladi, nafas olish sistemasi etishmovchiligi esa, asosan toksinlarning o’pka tomirlar to’riga bevosita ta’siri bilan bog’lanadi. Chunki gemodinamik buzilishlarda o’pka komponenti birlamchi hisoblanadi.
Shunday qilib, gemodinamik buzilishlari zamirida tomir o’zanidagi suyuqlikning qorin bo’shlig’iga va ichki a’zolarga ko’p miqdorda diffuzlanishi, hamda suyuqlikning tomirlar o’zanidan oraliq bo’shliqlarga o’tishi hisoblanadi. Bunday sharoitda qorin bo’shlig’iga organizmning butun hujayra tashqarisidagi suyuqligining 50% gacha o’tishi mumkin, bu 6-10 litrni tashkil qiladi. Ilgari suyuqlikning bunday o’tishi sekvestratsiya deb atalgan, chunki u qon aylanishi tarkibidan chiqarilar edi. Sekvestrlangan suyuqlikning asosiy qismi oxir- oqibatda ekssudat tarkibini tashkil etadi, organizmdan bu ekssudat bilan birga ko’p miqdorda elektrolitlar, oqsillar, aktiv fermentlar va boshqalar yo’qotiladi. Patologik sekret ko’rinishidagi bu suyuqlikning nisbatan kamroq qismi ichak bo’shlig’iga tushib, shundoq ham buzilgan metabolik jarayonda, ko’p sonli komponentlarini o’ziga tortib oladi. Suyuqlikning talaygina miqdori, qayt qilish oqibatida yo’qotiladi. Bunday sharoitda organizmda aylanib yurgan qonning umumiy hajmining kamayishi, yurakdan chiqayotgan qon bosimining o’zgarishlari, taxikardiya va gematokrit ko’rsatkichlarining ortishi kuzatiladi.
Kasallik avj olgan sayin yurak-qon tomirlar sistemasi faoliyatining kompensator zahiralari o’z-o’zidan kamayib ketishi yuz beradi, buning natijasida yurak siqib chiqarayotgan qon ko’rsatgichlari kamayadi, yurakning minutda va har zarbada etkazib berayotgan qon hajmi muvofiq ravishda pasayishi, qon oqimi umumiy tezligining pasayishi va qon tsirkulyatsiyasining samaradorlik koeffitsienti pasayishi kuzatiladi.
Og’ir yiringlik kasalliklar odatda modda almashinuvi jarayonlarining keskin aktivlashishi va ularning katabolik reaktsiyalar tomoniga siljishi bilan o’tib, organizmning odatdan tashqari energetik sarf-xarajatlarining ortishiga sabab bo’ladi. Tana haroratining odatdagidan 1°C ga ko’tarilishi energetik sarf-xarajatlarini 15% gacha ortishiga olib keladi. Hatto-ki qorin ichki a’zolaridagi mahalliy modda almashinuvi jarayoni normada organizmning umumiy modda almashinuvining qariyb 50% ni tashkil qilsa, yallig’lanish jarayonida esa uning anchagina ortishi va og’ir peritonitli bemorda energiyaga ehtiyoj bir kecha- kunduz mobaynida 3000-3500 kkal ni tashkil etishi mumkin.
Diagnostikasi
O’tkir peritonit bilan xastalangan bemorlarni tekshirish muntazam, har tomonlama bo’lishi va kasallik anamnezi, shikoyatlar, ob’ektiv ko’rik, paypaslash, auskultatsiya va perkussiya natijalarini o’rganishni o’z ichiga olishi, klinik va biokimyoviy tekshirishlar o’tkazishni talab etadi. Kasallik anamnezini sinchiklab o’rganish to’g’ri tashxis qo’yish, o’z vaqtida va asoslangan davolashda 1-darajali ahamiyatga ega. Anamnezga avvalo kasallikning asosiy belgilari to’g’risidagi aniq ma’lumotlarni, bemorning jarrohlik bo’limiga yotqizilguncha qadar qo’llanilgan davo chora-tadbirlarini aniqlash lozim bo’ladi.
Qorin bo’shlig’i a’zolarining o’tkir xirurgik kasalliklarining asosiy belgilaridan biri og’riq bo’lib, uning joylashuvi, kuchi, xarakterini aniqlash muhim hisoblanadi. Bemor umumiy holatining yomonlashuvi bilan o’tadigan, qorinda qattiq og’riq paydo bo’lishi, qorin bo’shlig’idagi jiddiy tahdiddan darak beruvchi himoya belgilardan biri hisoblanadi. Peritonit diagnostikasida qayt qilish, uning mahsuloti yoki tarkibi, necha martaba qaytalanishini aniqlash alohida o’rin tutadi. Tilni tekshirish asosiy omillaridan biri hisoblanib, organizmda suyuqlikning depolanishi, degidratatsiya rivojlanayotganiga bog’liq bo’ladi. Peritonitda til «cho’tka» singari quruq bo’lishi kuzatiladi.
Peritonit diagnosikasida qorinni tekshirish muhim ahamiyatga ega. Qorinni ko’zdan kechirishda, odatda bemorning shakoyatiga alohida ahamiyat berilib, ichga botgan yoki shishganligi, nafas olish jarayonida ishtiroki, teri qoplamlarining ranggini o’zgarishiga alohida ahamiyat beriladi. Qorin devori harakatlanishining asosiy yallig’lanish o’chog’i sohasida harakatlanishi, boshqa sohalardagidan ko’proq cheklanganligi qayd etiladi. Yuzaki paypaslab ko’rilganda yallig’langan parietal qorin pardasiga tegishli sohada qorin oldi devori mushaklarining himoya taranglashuvi aniqlanadi. Mushak himoyasi, ayniqsa kavak a’zolar perforatsiyasida aniq («taxtasimon qorin») ifodalangan bo’ladi. Ushbu belgi yallig’lanish jarayoni kichik chanoq bo’shlig’ida joylashganida yoki qorinning orqa devori parietal pardasi shikastlanganda kamroq namoyon bo’lishi mumkin. Birinchi holatda, peritonit diagnostikasida rektal tekshirish qimmatli ma’lumot beradi. Bunda to’g’ri ichak oldingi devorining ekssudat yig’ilishi hisobiga osilib qolganini, to’g’ri ichak devorini bosilganda og’riq bo’lishini aniqlash mumkin. Ayollarda vaginal tekshirishda, qin orqa gumbazining osilganini, bachadonning bo’yin qismi silanganda og’riqning bo’lishini aniqlash mumkin. Qorin devorining orqa qismi yallig’lanishi belgilarini topish uchun, shu soha mushaklarining tonusini aniqlash lozim bo’ladi.
Qorin perkussiyasi pnevmoperitoneum borligi, qorinda qon yig’ilgani yoki ekssudat birligini aniqlashga imkon beradigan tekshirish usuli hisoblanadi. Perkussiyada yallig’langan qorin pardasining tegishli sohasidagi og’riqni, ichak parezi hisobiga yuqori timpanit tovushini, shuningdek qorinning biror sohasida ko’p miqdorda ekssudat yig’ilganda perkutor tovushning tumtoqlashganini aniqlash mumkin.
Auskultatsiyada peristaltika shovqinlarining yo’qligi paralitik ichak tutilishi mavjudligidan dalolat beradi. Paralitik ichak tutilishi oqibatida, odatda tarkibini ichakda yig’ilgan suyuqlik tashkil etgan takroriy qayt qilishlar, hiqichoq tutishi qayd etilib, bular diafragma nervi ta’sirlanishidan dalolat beradi. Ich kelmay qolishi va elning chiqmay qolishi kasallikka xos belgilardan hisoblanadi.
Bemorning tashqi ko’rinishiga, yurak-qon tomirlar sistemasi, nafas olish a’zolari faoliyatini tekshirishga, shuningdek tana haroratini o’lchashga katta ahamiyat beriladi, bular tashxis qo’yishda qo’shimcha ma’lumotlar berishi mumkin. Qon analizida yuqori darajadagi leykotsitoz, himoya kuchlar pasayganida leykopeniya bilan almashinishi mumkin. Suv-elektrolit muvozanati, kislota-ishqor holatining buzilishlari yuqori darajalargacha chiqadi.
Elektrokardiografiyada (EKG) miokardning toksemiya hisobiga zararlanishiga, va elektrolitlar muvozanatining buzilishlariga (gipokaliemiya) xos belgilar paydo bo’ladi. Koagulogrammada disseminatsiyalangan tomir ichida ivish sindromi (DVS-sindrom) belgilari aniqlanadi. Bu esa o’z navbatida mikrotsirkulyatsiyani buzadi, kasallik kechishini og’irlashtiradi. Bu noxush omillarining barchasi hayotiy muhim a’zolar va sistemalar faoliyatining dekompensatsiyasiga olib keladi, yurak-qon tomirlar, nafas olish sistemasi va jigar-buyrak etishmovchiligini rivojlantiradi.
O’tkir peritonitni diagnostikasida foydalaniladigan instrumental (asbob- uskuna yordamida) tekshirish usullarini 2 guruhga bo’lish mumkin.