Bakalavriat. 4 kurs talabalar uchun

O’tkir peritonit – vistseral va parietal qorin pardalarining yallig’lanishi bo’lib, u inson organizmi kasallanishining og’ir umumiy va mahalliy belgilari bilan o’tadi, hamda qisqa vaqt ichida hayotiy muhim a’zolar va sistemalar faoliyatining birmuncha jiddiy, ortga qaytmas buzilishlariga olib keladi. Bu holat, qorin bo’shlig’i a’zolarining turli o’tkir kasalliklari va jarohatlarining eng og’ir asoratlaridan biri hisoblanadi. Qorin pardasi jarohatlanishlari odatda ikki turda: ochiq va yopiq bo’ladi.

Ochiq jarohatlanishlar (kesib kiruvchi, teshib o’tuvchi jarohatlar), odatda ichki a’zolarning jarohati yoki yaralanishi bilan birga uchraydi, hamda bu holat shoshilinch xirurgik operatsiyani (laparotomiya va qorin bo’shlig’i a’zolari reviziyasi) o’tkazish zaruratini taqazo etadi. Ochiq jarohatlarning klinik kechishi va belgilari, ichki a’zoga etkazilgan jarohat turi va hajmiga bog’liq bo’ladi.

Qorinning yopiq jarohatlarida, ko’pincha qorin pardasining jarohatlanishlari ichki a’zolarning shikastlanishi bilan birga uchraydi. Jarohatlanish turi va hajmiga ko’ra ichga qon ketish, posttravmatik yoki postgemorragik shok, peritonit kabi belgilar majmuasi birinchi o’rinni egallaydi. Qorin bo’shlig’iga bakteriyalarning tushishi bilan bog’liq bo’lgan bakterial (mikrobli) peritonitlardan tashqari, qorin bo’shlig’iga, qorin pardasiga agresiv ta’sir ko’rsatadigan turli xil infektsiyalanmagan agentlar: qon, siydiq, o’t, pankreatik shira – tushishidan kelib chiqadigan aseptik (abakterial) peritonitlar farq qilinadi.

B.D.Savchuk klassifikatsiyasi

1. Mahalliy peritonit:
2. Chegaralangan – qorin bo’lig’ining bitta yoki ikkitagacha anatomic sohalarida aniq chegaralangan yallig’lanish (yiringlash) jarayonining bo’lishidir. Bu abstsess tushunchasiga to’g’ri keladi (118-rasm).
3. Chegaralanmagan – qorin bo’lig’ining bir yoki ikkitadan ko’p bo’lmagan anatomik sohalarini egallab, atrof to’qimalardan aniq chegara (kapsula) bilan ajralmagan holdagi yallig’lanish (yiringlash) jarayonidir.
4. Tarqalgan peritonit:
5. Diffuz – qorin bo’shlig’ining ikkitadan beshtagacha anatomik sohalarini qamrab olgan yallig’lanish (yiringlash) jarayonidir.
6. Tarqalgan peritonit – qorin bo’shlig’ining beshtadan ortiq anatomic sohalarini, ko’pincha esa butun qorin bo’shlig’ini egallagan yallig’lanish (yiringlash) jarayonidir.

Qorin bo’shlig’iga yig’iladigan ekssudat xarakteriga ko’ra: seroz, serozyiringli, yiringli, fibrinoz-yiringli, gemorragik, ixoroz, anaerob, siydik, o’t yoki me’da osti bezi shirasiga xos, yoinki quruq bo’lishi mumkin.

Kelib chiqishi bo’yicha peritonit:

– birlamchi peritonit – juda kamdan kam uchraydigan turi. Bunda kasallikning boshlanishiga inson organizmida bo’lgan biror-bir infektsiya sabab bo’lishi mumkin. Infektsiyani quyidagi tushish yo’llari mavjud:

– gematogen;

– limfogen;

– kriptogen;

– yiringli jarayonning yorilishi (abstsesning atrofidagi a’zolar va tuqimalardan ozod qorin bo’shlig’iga yorilishi).

– ikkilamchi peritonit:

– appendikulyar;

– xoletsistopankreatit;

– perforativ (me’da va o’n ikki barmoqli ichak yarasi, Kron kasalligi va b.);

– travmatik (qorin bo’shlig’idagi kovak a’zolarining jarohatlanishi yoki jarohatlanmagani bilan o’tadigani);

– nekrotik (ichakning o’tkir tutilishida, me’da-ichak yo’llari flegmonasida, mezenterial limfa tugunlari yiringli yallig’langanda, qorin bo’shlig’i a’zolarining kam uchrayigan yallig’lanishida (Mekkel divertikuli);

– operatsiyadan keyingi (me’da, ingichka va yo’g’on ichaklar, o’t yo’llari va boshqa a’zolaridagi operatsiyalardan keyingi);

– ginekologik (naylar, tuxumdonlar, bachadon yallig’langanda, nay yorilganda, bachadon perforatsiyasida, bachadon tug’ruq payti shikastlanganda, tuxumdon kistalari va o’smalari buralib qolganda).

Peritonitning klinik kechishida o’tkir yiringli peritonit rivojlanishining uch bosqichi tafovut qilinadi.

1. Peritonitning reaktiv bosqichi (yallig’lanishda dastlabki 24 soat, perforativ peritonitda 12 soat) – ko’proq mahalliy belgilar yuzaga chiqqan bosqich: keskin og’riq sindromi, mushaklarning taranglashishi, qayt qilish, majburiy holat va b.
2.  Peritonitning toksik bosqichi (yallig’lanishda 24-72 soat, perforativ peritonitda 24 soat) – mahalliy belgilarning so’nishi va intoksikatsiyaga xos umumiy reaktsiyaning yaqqol ustunlik qilishi bilan namoyon bo’ladi: yuz qiyofasi o’tkirlashgan, rangpar, bemorda kamharakatlik, eyforiya, puls 120 dan oshgan, AQB pasaygan, kech qayt qilish, haroratning gektik xarakteri, qon formulasida yiringli-toksik surilish.
3. Terminal bosqich (yallig’lanishda 72 soat, perforativ peritonitda 24 soatdan ortiq) – qaytishi gumon chegaradagi chuqur intoksikatsiya bosqichi: Gippokrat yuzi, adinamiya, ruhiy holat tonusi va harakatlarning pasayishi, aksariyat intoksikatsiyadan deliriy, nafas olish va yurak-qon tomir faoliyatining talaygina buzilishlari, qo’lansa hidli ko’p qayt qilish, qon formulasidagi keskin yiringli-toksik siljish, haroratning tushib ketishi, ba’zan bakteremiya.

O’tkir peritonit – vistseral va parietal qorin pardaning yallig’lanishi bo’lib, kasallikning og’ir umumiy belgilari bilan o’tadi va qisqa vaqt ichida ko’pincha hayotiy muhim a’zolar va sistemalarning ortga qaytish yoki qaytmasligi gumon buzilishlariga olib keladi. Ko’pchilik hollarda qorin pardasining yiringli yallig’lanishi qorin bo’shlig’idagi biror a’zoning yiringli kasalligi asorati sifatida ikkilamchi rivojlanadi. Tadqiqotchilarning aniqlashicha, qorin bo’shlig’iga infektsiya tushishishining asosiy manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: chuvalchangsimon o’simta (3-12%), o’t pufagi (10-12%), ayollar jinsiy a’zolari (2-3%) va ichaklar (3-5%). Kamroq sababchilar bo’lib: travmatik jarohatlar (2,7% gacha), me’da osti bezi (1% gacha), shuningdek operatsiyadan keying peritonitlar (1% gacha) hisoblanadi.

Klinik nuqtai nazardan peritonit belgilarini shartli ravishda umumiy va mahalliy turlarga bo’lish mumkin. Eng xarakterli ilk belgilar quyidagilar:

– bemorning umumiy ahvoli og’irligi;

– bemorning majburiy holati;

– yuz qiyofasining o’tkirlashib iztirobli ko’rinishi (Gippokrat yuzi);

– teri va skleralarining sarg’imtir tusga kirishi og’ir intoksikatsiyadan dalolat beradi;

– qorinda og’riq: somatik va vistseral bo’lishi mumkin; somatik og’riqlar aniq lokalizatsiyaga va doimiy tabiatga ega bo’lib, qorin mushaklarining taranglashishi bilan birga o’tadi. Vistseral og’riqlar esa o’ziga xos irradiatsiyali sanchiq ko’rinishida bo’lib, ma’lum lokalizatsiyaga ega bo’ladi;

– ko’ngil aynishi va qayt qilish kasallik avvalida reflektor xarakterda bo’lib, yallig’lanish jarayoni qorin bo’shlig’i bo’ylab tarqalgan sayin, me’da-ichak sistemasining falajiga bog’liq bo’ladi;

– ich kelmasligi va el chiqmasligi (ichak pareziga bog’liq), ba’zan oz-oz va tez-tez ich kelishi kuzatiladi;

– taxikardiya (minutiga 120-150 zarba) ko’pincha reflektor xususiyatga ega bo’ladi, ba’zan bradikardiya kuzatilishi mumkin (me’da va o’n ikki barmoqli ichak yarasining teshilishida – minutiga 60 zarba);

– nafas olishning tezlashishi (nafaqat diafragma eksursiyasining cheklanishi bilan, balki rivojlanayotgan, o’pkaning pastki bo’laklari pnevmoniyasi bilan bog’liq bo’lishi mumkin;

– tili «cho’tka» kabi quruq;

– tana harorati 38-40C gacha ko’tariladi, kasallikning terminal bosqichida pasayishi mumkin;

– ko’zdan kechirishda qorin ichiga tortilgan, «taxtasimon», tarang yoki keskin taranglashgan, passiv yoki nafas olishda qatnashmaydi, kech bosqichlarida esa ichak parezi hisobiga shishgan bo’lishi mumkin.

O’tkir peritonit bilan xastalangan bemorlarni tekshirish muntazam, har tomonlama bo’lishi va kasallik anamnezi, shikoyatlar, ob’ektiv ko’rik, paypaslash, auskultatsiya va perkussiya natijalarini o’rganishni o’z ichiga olishi, klinik va biokimyoviy tekshirishlar o’tkazishni talab etadi.

Kasallik anamnezini sinchiklab o’rganish to’g’ri tashxis qo’yish, o’z vaqtida va asoslangan davolashda 1-darajali ahamiyatga ega. Anamnezga avvalo kasallikning asosiy belgilari to’g’risidagi aniq ma’lumotlarni, bemorning jarrohlik bo’limiga yotqizilguncha qadar qo’llanilgan davo chora-tadbirlarini aniqlash lozim bo’ladi.

Qorin bo’shlig’i a’zolarining o’tkir xirurgik kasalliklarining asosiy belgilaridan biri og’riq bo’lib, uning joylashuvi, kuchi, xarakterini aniqlash muhim hisoblanadi. Bemor umumiy holatining yomonlashuvi bilan o’tadigan, qorinda qattiq og’riq paydo bo’lishi, qorin bo’shlig’idagi jiddiy tahdiddan darak beruvchi himoya belgilardan biri hisoblanadi. Peritonit diagnostikasida qayt qilish, uning mahsuloti yoki tarkibi, necha martaba qaytalanishini aniqlash alohida o’rin tutadi.

Tilni tekshirish asosiy omillaridan biri hisoblanib, organizmda suyuqlikning depolanishi, degidratatsiya rivojlanayotganiga bog’liq bo’ladi. Peritonitda til «cho’tka» singari quruq bo’lishi kuzatiladi.

Taxminan 85% hollarda qorin bo’shlig’ining birorta a’zosidagi patomorfologik o’zgarishlar belgilari bilan parallel holda rivojlanadi va tashxis qo’yishni osonlashtiradi. Biroq, o’tkir xirurgik kasalliklarning taxminan 15% hollarda mahalliy belgilar noaniq xarakterda bo’ladi, ba’zida umumiy belgilar ham noaniq bo’lishi mumkin. Bunday hollarda og’riq xuruji xarakteriga alohida e’tibor berish kerak. O’tkir xirurgik kasalliklarda og’riq cho’qqisi, me’da-ichak yo’li faoliyati buzilishlariga qaraganda, bir muncha yaqqolroq namoyon bo’ladi. Ikkinchi muhim differentsial belgi dispeptik belgilarning kanday tabiatga ega ekanligi hisoblanadi. Destruktsiya bo’lmaganda anamnezdagi qayt qilish kamdan kam bo’ladigan hodisa hisoblanadi, vaholanki. destruktsiya bo’lganda dispeptik belgilar kasallikni etakchi belgilari bo’lib ahisoblanadi. ShyotkinBlyumberg belgisi muhim belgi hisoblanadi, uning musbat bo’lishi, destruktiv jarayonga qorin pardasining aloqadorligi haqida dalolat beradi.

Peritonitning toksik va terminal bosqichida differentsial diagnoz, odatda, jiddiy qiyinchiliklar tug’dirmaydi, biroq xuddi shu bosqichlarda peritonitni davolash ko’pincha kam foydali bo’ladi. Peritonitning boshlang’ich bosqichida aniqlash birmuncha qiyin bo’ladi, chunki uning klinik belgilari peritonit manbai bo’lgan (o’tkir appenditsit, o’tkir xoletsistit yoki b.) kasallik belgilaridan kam farq qiladi.