Taloq kasalliklari
Anatomik-fiziologik ma’lumotlar
Taloq – qorin bo’shlig’ining toq a’zolaridan hisoblanib, diafragmaning chap tomonida qovurg’a osti sohasida joylashgan. Sog’lom odamda, uning og’irligi o’rta hisobda 150-250 grammga yaqin bo’ladi. Taloq yaxshi rivojlangan boylam apparati: taloq-diaragmal, taloq-buyrak, taloq-yo’g’on ichak va me’da-taloq boylamlari bilan mahkam o’rnashgan.
Taloq arterial qon ta’minotini truncus coeliacus (qorin o’zagi) tutamidan chiqadigan taloq arteriyasi amalga oshiradi. Vena qon oqimi shu nomdagi vena bo’ylab qopqa vena (v. portae) sistemasiga kelib tushadi. Vegetativ innervatsiyani qorin chigalidan oladi. Qon tomirlar taloq to’qimasiga uning darvozasi sohasida kirib, biriktiruvchi to’qimadan hosil bo’lgan trabekulalar yo’li bo’ylab boradi. Trabekulyar arteriyalar taloqning ham qizil, ham oq limfatik follikulalaridan, shuningdek markaziy arteriyalarni o’rab turadigan malpigiy tanachalaridan hosil bo’lgan. Oq pulpaning ko’pchilik xujayra elementlari limfotsitlar, plazmatik xujayralar va makrofaglardan tashkil topgan. Qizil pulpa uning kataksimon strukturasini hosil qiladigan retikulyar xujayralar trabekulalardan iborat. Trabekulalar orasida taloqning arterial va venoz sistemasini bog’lab turadigan egri-bugri tomir sinuslari joylashgan.
Taloqning faoliyati turlicha bo’lib, eski eritrotsitlar va trombotsitlarning emirilishida va fagotsitozida qatnashadi. Embrional rivojlanish va bolalik yoshida eritropoez faoliyatida ishtirok etadi. Taloq limfotsitlar, monotsitlar, plazmatik xujayralar ishlab chiqaradi, uning bu qobiliyati odamda balog’at yoshidan o’tganda ham ham saqlanib qoladi. Bundan tashqari, taloq immunoglobulinlarning ayrim fraktsiyalari ishlanishida faol ishtirok etadi.
Taloqning retikuloendotelial xujayralari gemotsirkulyatsiyadagi qondan vital bo’yoqlar, kolloid metallar, infektsion kasalliklar quzg’atuvchilarini (ayniqsa pnevmokokklar) ushlab qoladi. Taloq shuningdek organizmda temir almashinuvida va suyak ko’migi faoliyatining gumoral boshqarilishida qatnashadi. Biroq bu gormonal idora qilishining nozik mexanizmlari hozircha ochilmagan.
Taloq kasalliklari
Taloq infarkti
Bu kasallikning rivojlanishiga tromboz yoki qon tomirlar emboliyasi sababchidir. Taloq infarkti bakterial septik endokardit, mitral stenoz, portal gpertenziya, tifda rivojlanadi. Kasallik chap qovurg’alar ostida to’satdan kuchli og’riqlar bilan boshlanadi, isitma, yaqqol taxikardiya, qayt qilish, ichak parezi bilan o’tadi. Klinik manzarasining yuzaga chiqqanligi a’zodagi infarkt sohasining katta-kichikligiga bog’liq. Mayda infarktlar kam darajadagi klinik belgilar yoki ularsiz o’tadi. Ko’pincha bemorlarda infarkt sohasi chandiq hosil qilib, o’z-o’zidan tuzaladi. Kam hollarda infarkt bo’lgan sohaga infektsiya tushadi va yiringlab, taloq abstsessi hosil bo’ladi, ba’zan esa infarkt sohasida taloqning soxta kistasi rivojlanadi.
Taloq abstsessi
A’zoda abstsess rivojlanishining ko’proq uchraydigan sabablari: septikopiemiya, taloq infarkti yoki ilgari mavjud bo’lgan gematomaning yiringlanishi, infektsiyaning qo’shni a’zolaridan kontakt yo’li bilan o’tishi. Taloq abstsesslari yolg’iz yoki ko’p sonli bo’lishi mumkin. Klinik jihatdan abstsess chap qovurg’alar ostida to’mtoq og’riqlar bilan boshlanib, bemor harakat qilganda kuchayadi, yuqori leykotsitoz bo’ladi. Yirik abstsesslarda kattalashgan taloqni paypaslab ko’rish mumkin. U agarda taloqning pastki qutbida joylashgan bo’lsa, flyuktuatsiya simptomi bo’ladi. Abstsess uning yuqori qutbida joylashsa, aksariyat hollarda, ko’krak qafasida reaktiv ekssudat topiladi, keyinchalik esa unga infektsiya tushishi va plevra empiemasi rivojlanishiga turtki bo’lishi mumkin. Taloq abstsessining asorati – yiringlikning erkin qorin bo’shlig’iga (tarqalgan yiringli peritonit hosil qilib) yoki kovak a’zo bo’shlig’iga (me’da, yo’g’on ichak), ba’zan esa buyrak jomchasiga yorilishi mumkin. Klinik jihatdan bunday asoratlar qayt qilish mahsulotlari, najas yoki siydikda yiring borligi bilan yuzaga chiqishi mumkin. Tekshirishning usullari orasida ko’proq ma’lumot beradiganlari: ultratovush yordamida skanerlash, komyuter tomografiya, taloqni radioizotop skanerlash. Davolash: xirurgik yo’l orqali (splenektomiya).
Taloq kistalari
Taloq kistalari noparazitar va parazitar bo’lishi mumkin. Noparazitar kistalar haqiqiy (ichki tomoni endoteliy bilan qoplangan) yoki soxta (endotelial to’qimasiz) bo’lishi mumkin. Haqiqiy kistalar tug’ma bo’ladi va embriogenezning buzilishi natijasida paydo bo’ladi. Soxta kistalar – orttirilgan bo’lib, aksariyat jarohatlar, infektsion kasalliklardan so’ng va boshdan kechirilgan taloq infarkti oqibatida paydo bo’ladi. Kistalar yolg’iz yoki ko’p sonli bo’lishi mumkin. Ularning hajmi millimetrning bir necha ulushlaridan to 5 l va bundan ko’proq sig’imga ega bo’lishi mumkin. Kista ichidagi suyuqlik, odatda seroz yoki gemorragik tabiatga ega bo’ladi. Noparazitar kistalarning klinik belgilari turli-tuman bo’lib, bemorlar chap qovurg’alari ostida chap elkaga yoki elka ustiga beriladigan doimiy simillagan og’riqlarni qayd qiladilar. Kistalar katta o’lchamda bo’lganida og’riqlar kuchayishi mumkin, qorin bo’shlig’i qo’shni a’zolarining (me’da, yo’g’on ichak) ezilishi yoki to’silish simptomlari paydo bo’lishi ehtimoldan xoli emas. Bemorni tekshirishda chap qovurg’alar ostida bo’rtmani, qorin assimetriyasini, paypaslaganda esa kattalashagan, og’riqsiz taloqni aniqlash mumkin. Kista taloqning quyi qutbida joylashganida, flyuktuatsiya simptomi aniqlanadi.
Taloq kistalari diagnostikasida taloq abstsessida qo’llaniladigan barcha usullardan, shuningdek ultratovush yordamida tekshiruv, KT, taloq tomirlarini rentgen-kontrast tekshiruvi – tseliakografiyasidan foydalaniladi
Angiografiyada taloq sohasida, intraorgan qon tomirlarini qisib qo’ygan tomirsiz soha aniqlanishi mumkin. Davolash: xirurgik yo’l orqali (splenektomiya) amalga oshiriladi.
Taloqning parazitar kistalaridan ko’proq uchraydigani exinokokk kistasi bo’lib, birmuncha kamroq tsistotserk va nihoyatda kam hollarda alveokokk kuzatiladi. Parazitning taloqqa kirish yo’llari: asosan gematogen, kamroq – limfogen. Kasallikning rivojlanish jarayoni (davomiyligi) bir necha yildan 15 yilgacha va undan ko’proqqa borishi mumkin. Parazit rivojlangan sayin qorin bo’shlig’i qo’shni a’zolarini ezib qo’yishi va taloq to’qimasining atrofiyasi kuzatiladi. Taloq parazitar kistalarining klinik belgilari noparazitar kistalaridagi belgilardan deyarli farqlanmaydi. Taloq abstsessining klinik belgilari rivojlanganda boshlanadigan yiringlanish, taloq exinokokkozining asorati bo’lishi mumkin. Taloqning parazitar kistalari diagnostikasida, yuqorida ko’rsatib o’tilgan usullardan tashqari, Katsoni reaktsiyasi va lateks- aglyutinatsiya testi qo’llaniladi.
Davolash: xirurgik yo’l orqali (splenektomiya).
Keyingi yillarda yurtimizning bir qator xirurgik klinikalarida amaliy jarrohlikka yangi texnologiyalarning joriy etilishi tufayli, taloqda yuzaki joylashgan exinokokklarda laparoskopik usullar orqali kistalarni olib tashlash amaliyotlari qo’llanilmoqda. Albatta, bu usul uchun ko’rsatmalar izchillik bilan, tekshiruvlar natijalarini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi.
Taloq o’smalari
Taloq o’smalari xavsiz va xavfli bo’lishi mumkin. Xavfsiz o’smalarga: gemangiomalar, limangiomalar, endoteliomalar kiradi. Ular juda kam uchraydi va ularda xos klinik simpomlar deyarli bo’lmaydi. O’sma rivojlangan sayin, chap qovurg’a ostida og’riqlar paydo bo’lib, ular chap elkaga va elka ustiga irradiatsiya beradi. Xavfli o’smalar qatoriga sarkomalarning har xil turlari (fibrosarkoma, limfosarkoma va b.) kiradi. Xavfli o’smalarga xos xususiyatlar quyidagilar: kasallikning erta bosqichlarida klinik ko’rinishida belgilari kam bo’lgani holda, birmuncha jadal o’sish. O’sma kattalashgan sayin, intoksikatsiya simptomlari, kaxeksiya, astsit paydo bo’ladi. Taloq o’smalarini diagnostika qilishning asosiy tamoyillari – o’smaga aloqador bo’lmagan, yuqorida ko’rsatib o’tilgan zararlanishlardagi kabidir. Davolash xirurgik yo’l orqali. Xavfsiz o’smalarda splenektomiya sog’ayishga olib keladi, xavfli o’smalarda bu operatsiyani, kasallikning ilk bosqichlaridagina qilinishi mumkin. O’smalar o’lchamlari katta bo’lgan hollarda, splenektomiya amaliyoti palliativ operatsiya hisoblanadi.
Gipersplenizm
Klinik amaliyotda “gipersplenizm” va “splenomegaliya” tushunchalarini farqlash talab etiladi. Splenomegaliya deganda taloq o’lchamlarining kattalashganligi tushuniladi. Gipersplenizm – taloqning qon hujayra elementlarini ortiqcha emirishidir. Bu klinik jihatdan, aylanib yuradigan qon tarkibidagi eritrotsitlar, leykotsitlar yoki trombotsitlar miqdorining pasayishi bilan namoyon bo’ladi. Splenomegaliya ko’pincha gipersplenizm bilan o’tadi, biroq hamsha ham bunday birga qo’shilib kelish kuzatilavermaydi. Gipersplenizm yaqqol ifodalangan splenomegaliyasiz ham paydo bo’lishi mumkin. Splenomegaliya taloq va inson organizmining boshqa a’zolari sistemalarining qator kasalliklari simptomi hisoblanadi va bunday sharoitlarda hamisha ham splenektomiya, davo tadbiri sifatida tanlanaverilmaydi.
Gipersplenizm taloqning qon emiruvchi faoliyatida buzilishlarning bir ko’rinishi bo’lib, kasallikning kechishini bemorning jiddiy ravishda og’irlashuviga olib keladi, bu ko’pchilik hollarda taloqni olib tashlashni talab etadi. Uzoq muddat ichida taloqning ishchan gipertrofiyasini keltirib chiqargan splenomegaliya bilan bog’liq birlamchi gipersplenizmni, uning boshqa kasalliklarida (yallig’lanish, parazitar, autoimmun va b) paydo bo’ladigan ikkilamchi gipersplenizmdan farq qilish kerak bo’ladi. Birlamchi gipersplenizm tug’ma (gemotilik anemiya, talassemiya, gemoglobinoopatiya va b.) va ortirilgan (trombotsitopenik purpura, birlamchi neytropeniya) bo’lishi mumkin. Ikkilamchi gipersplenizm tif (terlama), sil (tuberkulyoz), Bek sarkoidozi, bezgak, jigar tsirrozi, qopqa yoki taloq venasi trombozi, retikulez (Goshe kasalligi), amiloidoz, limfogranulematoz va boshqa ko’pgina kasalliklarga bog’liq bo’lishi mumkin.
Diagnostikasi. Kattalashagan taloq paypaslaganda, ayniqsa o’ng yonbosh bilan yotilganda yaxshi aniqlanishi mumkin. UT tekshiruvida uning kattalashganini, tuzilishidagi o’zgarishlarni qayd etish mumkin. Qorin bo’shlig’i a’zolarining obzor rengenografiyasi ham qo’shni a’zolar (me’da, yo’g’on ichak) ning ezilishi hisobiga, splenomegaliyaning bilvosita belgilarini berishi mumkin. Tekshirishdan ko’proq ma’lumot olish uchun rentgenografiyani me’da va yo’g’on ichak bo’shlig’iga oldindan havo yuborib (insuflyatsiya qilib) keyin bajariladi. Radiologik tekshiruv usullari: taloqni radioaktiv texnetsiy yoki indiy bilan skanerlashdan keng foydalaniladi. Usul preparatning taloq retikuloendotelilal hujayralari tomonidan tanlab yutilishiga asoslangan. Cr51 preparati bilan nishonlangan autogen eritrotsitlar bilan skanerlash uslubi ham qo’llaniladi. Tekshirishdan oldin eritrotsitlar 50C gacha qizdiriladi, shundan so’ng ular sferik shaklga (normada ikki tomoni botiq shaklda) kiradi. Taloq bu eritrotsitlarni faol ushlab oladi va emiradi. Bunday hollarda skanerlash taloq o’lchamlarini aniqlashga imkon beradi.
Gipersplenizmning funktsional belgilar qon shaklli elementlari miqdorining pasayishi bilan ifodalanadi, bu gemogrammani sinchiklab tekshirishda topilishi mumkin. Ba’zan gemogramma ko’rsatkichlari suyak ko’migining gemopoetik faoliyatini kuchayishi hisobiga patologik sharoitlarda 5-10 marta oshishi, ba’zan esa normaga yaqin bo’lishi mumkinligini yodda tutish lozim. Shuning uchun ham, ko’pincha suyak ko’migi bioptati yoki surtma preparatini tekshirishga kirishiladi. Bunda retikulotsitlar miqdoriga, qizil va oq kurtak elementlarining nisbatiga va boshqalarga ahamiyat beriladi. Ba’zi bir kasalliklarda periferik qonda anomal (sferotsitlar) eritrotsitlar, xujayra – nishonlarni aniqlash mumkin. Gemolitik anemiyalarda bilvosita billirubin miqdorining ortishiga, axlatda sterkobilin kontsentratsiyasining ko’payishiga e’tibor beriladi. Anomal eritrotsitlar, odatda funktsional jihatdan o’zgarmagan eritrotsitlarga qaraganda to’la qimmatli emas va barqarorligi kam bo’ladi. To’la qimmatli bo’lmagan eritrotsitlar uchun, ularda osmotik barqarorlikning pasayishi xosdir.
Trombotsitopenik purpura (Verlgof kasalligi)
Gmorragik diatez birdan namoyon bo’ladi. Kasallikning etiologik omillari bugungi kungacha topilmagan. Lekin, kasallikning kelib chiqishida neyroendokrin buzilishlar, bakterial va virusli infektsiya ma’lum jihatda rol o’ynaydi. Kasallikning o’tkir va surunkali turlari farqlanadi. O’tkir turi asosan bolalarda uchraydi va bir necha kunlar, haftalar yoki oylar mobaynida rivojlanadi. Kasallikning surunkali turi yillar davomida kechadi va aksariyat ayollarda, ayniqsa voyaga etish davrida aniqlanadi. Verlgof kasalligi gemorragik sindrom patogenezida etakchi o’rinni trombotsitopeniya, trombotsitlarning adgeziv xususiyatlarining buzilishi va gipokoagulyatsiya muhim o’rinni egallaydi. Bu kasallikda kapilyarlarning mo’rtligi va me’yordan oshgan o’tkazuvchanligi qayd etiladi. Bu kasallik patogenezida taloqning roli oxirigacha ma’lum emas. Taloq antitrombotsitar antitanalar ishlanishida qatnashadi, aylanib yuragan trombotsitlarni aktiv tutib oladi, emiradi va ehtimol, suyak ko’migining trombotsitlar hosil qilish xususiyatiga pasaytiruvchi ta’sir ko’rsatadi deb hisoblaydilar.
Klinik manzarasi: kasallik shilliq parda osti va teri ostiga qon quyilishlar, bachadondan qon ketishlar (ayniqsa reproduktiv davrdagi ayollarda), burun va milklar qonashi bilan yuzaga chiqadi. Me’da-ichak sistemasidan qon ketish, makrogematuriya va miyaga qon quyilish birmuncha kamroq uchraydi. Yuza jarohat va tirnalishlardan qon oqish xarakterli, bu hollarda sog’ odamda qon oqmaydi yoki juda kam oqadi. Ob’ektiv tekshirishda teri qoplamlarining rangparligini, teri ostiga ko’p sonli qon quyilishlarni topish mumkin. Ular ko’pincha ko’krak, qorinning oldingi yuzasida, oyoq-qo’llarda joylashadi, og’iz bo’shlig’ida, ko’z soqqalarida shilliq parda ostiga qon quyiladi. Teri ostiga qon quyilishilar kattaligi bir necha millimetrdan bir necha santimetrgacha kattalikda bo’ladi. Jigar va taloq kattalashmagan. Faqat 2% bemorlarda paypaslaganda kattalashgan taloqni topish mumkin. Jgut simptomi (Konchalovskiy-Rumpel- Leede) musbat bo’ladi.
Qon umumiy analizida anemiya yaqqol ifodalangan bo’lishi mumkin, trombotsitlar sonining 50 x 109/l gacha pasayishi yoki 1 mm² da 5000 va bundan kam bo’lishi mumkin. Kasallik qo’ziganda va ayniqsa qon ketish vaqtida trombotsitlar miqdori nolgacha pasayishi mumkin. Qon ivish sistemasi tekshirilganda gipokoagulyatsiya aniqlanadi. Qon oqish vaqti uzayishi, g’ovak qon ivindisi hosil bo’lishi, qon ivish vaqti va protrombin vaqti normada bo’lganda, unda retraktsiya yo’qligi bilan xarakterlanadi. Suyak ko’migi surtmalarida megakariotsitlarning trombotsit hosil qiladigan turlari sonining ancha pasayishi aniqlanadi. Trombotsitopenik purpurani davolash usulini tanlash bemorning yoshiga, trombotsitopeniya davomiyligiga, kasallikning turiga va o’tkazilayotgan davolanishning samaradorligiga bog’liq bo’ladi.
Prognozi: 16 yoshgacha bo’lgan kasallikning o’tkir turi bilan kasallangan bolalarda davolash yaxshi natija beradi. Adekvat kortikosteroid davolash qonda trombotsitlar miqdorini oshirishga, gemorragik diatez hodisalarini kamaytirishga, keyinchalik esa sog’ayishga yoki deyarli 80% bemorlarda davomli klinik remissiyaga erishiladi.
Davolash: kasallikning o’tkir turi bo’lgan katta yoshdagi odamlarda qiyinchilik tug’diradi. Steroid davolash ham, splenektomiya ham qo’llanilishi mumkin. Qon ketish payti xirurgik operatsiya o’tkazishning xavfi katta, biroq qon ketishini dori vositalari bilan to’xtatishga muvaffaq bo’linmaganda, operatsiya zarur chora-tadbirdir. Trombotsitopenik purpuraning surunkali turlari davolashda dori vositalaridan: kortikosteroid preparatlar bilan davolash, qon va uning tarkibiy qismlarini quyish ta’sirchan muolajadir. Dori vositalari bilan davolash 60% hollarda qon trombotsitlari sonining ortishi bilan o’tadi, davomli klinik effekt esa faqat 30% bemorlarda kuzatiladi. Dorilar bilan davolash yaxshi natija bermasa, kasallik tez-tez qaytalanib tursa, splenektomiya qilish kerak. Operatsiya o’tkazish vaqtida qo’shimcha taloqlar bo’lishi mumkinligini unutmaslik lozim bo’ladi. Ularni qoldirish operatsiya natijasini yaxshi tugamasligiga sabab bo’lishi mumkin. Splenektomiyadan so’ng davomli remissiyalar 60-90% bemorlarda kuzatiladi. Splenektomiyadan keyin steroid terapiya, shuningdek immunodepressantlar (azatioprin, tsiklofosfan va b.) bilan davolash samaralidir.
Infektsion yallig’lanish kasalliklarida ikkilamchi gipersplenizm
Ba’zi bir o’tkir infektsion kaslliklarda eritrotsitlarning qisman gemolizi, shuningdek ularning suyak ko’migi tomonidan ishlanishining pasayishini kuzatiladi. Bu retikuloendotelial sistemaning giperreaktivligi sababli ro’y beradi. Bu xil splenomegaliya, keyinchalik ikkilamchi gipersplenizmning rivojlanishi bilan bog’liq bo’ladi. O’tkir infektsiyani tegishlicha davolash gipersplenizm simptomlarining yo’qolishiga olib keladi.
Surunkali yallig’lanish va parazitar kasalliklari
Retikuloendotelial sistema to’qimalarining giperplaziyasi bilan o’tishi mumkin va keyinchalik splenomegaliya va gipersplenizmga olib kelishi mumkin. Ikkilamchi gipersplenizmning eng ko’p uchraydigan sabablaridan biri bezgak hisoblanadi. Bezgakda taloq juda katta o’lchamlargacha kattalashib, yaqqol gipersplenizm hodisalarini, atrofdagi a’zolarning ezilishini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, bezgakda kattalashib ketgan taloq birdaniga yorilib, qon ketish xavfini tug’diradi.
Portal gipertenziya va taloq venasi trombozida gipersplenizm
Aksariyat jigar tsirrozi oqibatida yuzaga kelgan portal gipertenziyada va infektsion kasallikni boshdan kechirish natijasida taloq venasi trombozi (Banti sindromi), qopqa vena sistemasidagi bosimning ortishi, taloqning splenomegaliya o’lchamlarigacha kattalishishiga va pantsitopeniya holati bilan yuzaga chiqadigan ikkilamchi gipersplenizmga olib keladi. Splenektomiya gipersplenizm hodisalarini tugatadi. Ba’zan qopqa vena sistemasidagi sindromini davolash uchun xirurgik operatsiyani portokaval anastomoz bilan to’ldirishga to’g’ri keladi. Banti sindromida splenektomiya yaqqol portal gipertenziya rivojlanishiga qadar samaralidir. Portal gipertenziyada splenektomiya qopqa vena sistemasida venoz bosimining sezilarli kamayishiga olib kelmaydi.